Trở về tuổi thơ với con giống bột

 

Dạo quanh những góc phố đi bộ Hà Nội, không khó để ta tìm cho mình một sạp nhỏ bày bán những con tò he đủ thể loại, màu sắc sặc sỡ được cắm trên thanh tre. Đối với hầu hết trẻ con miền Bắc, tò he đã là một phần trong mảng ký ức tuổi thơ đầy thân thuộc, một nét văn hóa dân gian thẩm thấu lâu đời từ thế hệ này sang thế hệ khác. Tự bao giờ, trong dân gian đã truyền tai nhau những câu đồng dao cổ về món hàng độc đáo này như sau: 

"Tò he cụ bán mấy đồng 
Con mua một chiếc cho chồng con chơi 
Chồng con đánh hỏng thì thôi 
Con mua chiếc khác con chơi một mình". 

Nguồn gốc thực sự của thứ đồ chơi truyền thống này còn gây ra nhiều tranh cãi, không biết chúng bắt đầu như thế nào, hình thành và phát triển ra sao. Các bậc lão niên ở làng nghề chuyên nặn tò he cũng chỉ biết qua những lời kể mơ hồ của các bậc tiền nhân đi trước, rằng khi sinh ra thì trong nhà đã bày bán rất nhiều tò he rồi. Tò he đối với người miền Bắc thì phổ biến hơn cả, vốn trước đây là sản phẩm làm bằng bột để cúng lễ, nên mới có đa dạng hình thù như công, gà, trâu, bò, lợn, cá, vì thế đây còn được gọi là đồ chơi chim cò. Người dân xã Xuân La (Phú Xuyên - Hà Tây cũ) còn có câu ca: "Thứ nhất bánh đa, thứ nhì bánh cuốn, thứ ba chim cò", để chỉ những nghề phụ tại địa phương, trong đó "chim cò" chính là nghề nặn con giống bột được nói tới. Một số vùng tại miền Bắc còn gọi chúng là "con bánh" vì bên cạnh hình thù các loài động vật, người ta còn nặn bột thành hình quả cau, chân giò, đĩa xôi, tạo thành mâm cỗ để đi cúng bái ở chùa. Với màu sắc tương đối giống đồ thực có tẩm chút đường, con bánh còn có thể ăn được nên trẻ em và người lớn đều rất thích. Sau này, những vật phẩm mang tính chất thương mại thường được gắn với một chiếc kèn ống sậy, đầu kèn có dính kẹo mạch nha, nguyên liệu làm bằng bột gạo hấp chín, màu sắc tươi rói và nhiều chủng loại. Mỗi khi thổi vào đầu kèn thì tiếng ra rất kêu "tò te", người dân thấy vậy gọi luôn món này là tò te, sau đọc trại đi thành "tò he". Đó là sơ lược về những ngày đầu tò he đi sâu vào trong văn hóa dân gian thường nhật của người Việt Nam, tuy nhiên, con giống bột còn được ghi nhận ở nhiều quốc gia khác với cách thức làm khá tương đồng. Ở Nhật Bản, một loại con giống bột được đặt tên là Amezaiku (飴細工) - một nghề thủ công truyền thống đã trở thành nét văn hóa đặc sắc xuất hiện ở nhiều lễ hội đường phố. Công đoạn và nguyên liệu làm nên loại vật phẩm này khá giống với tò he, song, chủ yếu người Nhật coi đây là một loại kẹo thay vì một món đồ chơi. 

Để làm ra một con giống bột chuẩn cần rất nhiều công đoạn. Là con giống bột, dĩ nhiên nguyên liệu bột phải được chuẩn bị đầu tiên. Tuy nhiên, bột phải được làm từ gạo nếp dẻo, trắng, tròn, thơm và mịn đến độ không dính tay. Sau đó, người nghệ nhân sẽ cho bột vào một nồi nước lớn để luộc chín. Điều này đòi hỏi người có kinh nghiệm thì mới có thể luộc bột thành công vì phải để ý nhiều đến thời gian luộc, độ to nhỏ của lửa sao cho vừa vặn, vì nếu chín quá thì bột sẽ nhão, khó nặn, còn nếu sống quá thì bột cứng, tò he dễ vỡ. Công đoạn tiếp theo cũng quan trọng không kém, đó là khi trộn bột với màu. Bản chất con giống bột là ăn được, nên những màu được trộn cũng có nguồn gốc tự nhiên, không gây hại cho sức khỏe con người khi ăn. Có thể kể ra một vài loại màu đặc trưng như màu vàng từ củ nghệ, màu xanh từ là cây cơm nếp, màu đỏ từ ruột quả gấc chín hay màu tím từ củ nghệ đen. Có sẵn những viên bột đủ sắc màu, cái tài hoa của người nghệ nhân được đẩy đến bước cuối cùng - nặn bột. Dưới đôi bàn tay khéo léo, những viên bột màu bỗng hóa thành những chú gà, nải chuối, buồng cau, hay cả những nhân vật mà bọn trẻ con yêu thích như chàng Thạch Sanh dũng mãnh, nàng công chúa, nàng tiên xinh đẹp tuyệt trần, v.v. Với sự phát triển, du nhập của các loại hình nghệ thuật nước ngoài, những nhân vật trong những tác phẩm ngoài nước cũng được sử dụng làm hình mẫu để nặn tò he như Tôn Ngộ Không, Trư Bát Giới, Doremon, Pikachu đủ kiểu loại. Đến với những gian hàng tò he, du khách có thể tùy chọn cho mình một con mà thấy hợp mắt nhất, hoặc có thể thỏa sức tự sáng tạo tò he cho riêng mình dưới sự hướng dẫn tận tình của người nghệ nhân. Vừa được trải nghiệm một nét văn hóa dân gian, vừa có thành quả mang về, quả thật, những gian hàng bày bán tò he đã đem đến trải nghiệm hết sức thú vị. 

Trước sức ép về những món đồ chơi hiện đại, tò he tưởng chừng như đã bị quên lãng, song, giới trẻ cùng những làng nghề đã không để cho những giá trị văn hóa ấy bị mai một. Cách trung tâm Hà Nội 30 km, ngôi làng Xuân La huyện Phú Xuyên vẫn còn giữ lửa nghề tò he. Hơn ba phần tư người dân ở làng không kể già trẻ gái trai đều biết nặn thứ đồ chơi độc đáo này. Họ từ biết bao đời nay vẫn giữ truyền thống nhào nặn thứ bột màu ấy ngày này qua tháng khác với tôn chỉ chỉ truyền nghề cho con trai và con dâu. Trải qua năm tháng, những nghệ nhân không bó buộc cái nghề của mình ở đất Xuân La, mà tản đi khắp nơi trên cả nước, truyền dạy nghề nặn tò he cho lớp trẻ ngày nay. Chính vì vậy, trong khu vực miền Nam Việt Nam cũng đã xuất hiện món đồ chơi này dù không nhiều, nhưng vẫn âm thầm phát triển lan rộng. Điển hình như nghệ nhân Đoàn Văn Hậu hơn 16 năm nay vẫn kiên trì, miệt mài theo đuổi con đường nhào nặn con giống bột. Dù thu nhập hiện tại bấp bênh, những món đồ chơi công nghệ ngày một nhiều và đa dạng, người nghệ nhân trẻ với niềm đam mê mãnh liệt ấy vẫn chưa có giây phút nào nghĩ đến ý định từ bỏ. Anh chia sẻ: "Tôi tự hào với nghề này, nó đem lại niềm vui cho mọi người. Mỗi người có quyền chọn cho mình mỗi nghề khác nhau nhưng tôi cảm thấy nghề tò he hợp và có duyên với tôi. Tính cách khá trầm nhưng thích giao lưu, mang lại niềm vui cho mọi người, tôi nghĩ nghề nặn tò he là một phần không thể thiếu trong cuộc sống của mình". Giữ lửa với nghề là một chuyện, nhưng tâm huyết với nó hay không lại là một chuyện khác. Anh Hậu đam mê tò he từ nhỏ, lại là người làng Xuân La đầy quy tắc, anh vẫn tuân thủ theo những bước nhào nặn được truyền dạy từ ông cha với quan niệm, nặn gì thì nặn, nhưng nặn bông hoa thì phải nặn từ trên xuống dưới, nặn người thì nặn từ dưới lên trên, nặn động vật thì từ trong ra ngoài. Cũng như bao nghệ nhân mê mẩn với món nghề độc nhất của mình, anh Hậu cũng suy nghĩ nhiều về vấn đề bảo tồn và tìm kiếm những người kế cận. Chính vì vậy, anh đã mở những lớp dạy nặn tò he miễn phí cho học sinh từ lớp 6 cho đến lớp 12 với mong muốn nhiều người trẻ tiếp nối truyền thống cha ông, gìn giữ hồn cốt làng nghề. Anh muốn giảng dạy tận tình các bạn trẻ để họ cùng anh gắn bó. sống bằng chính nghề nghiệp ấy. Anh Hậu cũng chỉ là một ví dụ cho thái độ của giới trẻ hiện đại với văn hóa dân gian. Vào năm 2019, những người trẻ đã tham gia tổ chức triển lãm dành riêng cho các sản phẩm tò he tại VICAS Art Studio tại Hà Nội. Khi chọn tò he làm chủ đề chính, ban tổ chức muốn lan tỏa thông điệp về sự sáng tạo vô hạn của con người, rằng tò he như một đại diện của quá khứ nhưng khơi dậy niềm đam mê nghệ thuật dân gian cho giới trẻ tràn đầy khát vọng. Đó là sự kết hợp giữa sáng tạo và công nhận, là sự kết hợp của quá khứ và hiện tại, một câu chuyện không bao giờ kết thúc của ước mơ và mong muốn của những người nghệ nhân. 

Có thể nói, từ lâu tò he đã không chỉ còn là món đồ chơi dân gian mang đậm hồn dân tộc, mà nó còn được xem như những tác phẩm nghệ thuật. Nó không chỉ xuất hiện ở hội làng, công viên, trường học, và cả ở những triển lãm lớn. Cầm con tò he trên tay, người ta không chỉ biết thán phục vẻ ngoài của nó hay trân trọng công sức lao động tài hoa của người nghệ nhân, mà còn hít hà lấy cái mùi thơm mang nét đồng quê tỏa ra từ bột nặn. Dù chỉ tồn tại được khoảng một tháng trước khi bột rắn lại tạo nên những nét nứt vỡ trên sản phẩm, nhưng tò he đã thật gần gũi với đời sống của người Việt, là một trong những cầu nối văn hóa bản địa với giới trẻ trong nước và bạn bè quốc tế, đem trong mình sự tích tụ của trí tuệ dân gian và hồn làng quê Việt Nam.